Cái tình là cái chi chi,
Vào nơi cửa Phật còn ghi trong lòng ?
Huống ta ở chốn bụi hồng ,
Dấu xưa cát đá mênh mông đất trời...
HẢI THƯỢNG LÃN ÔNG LÊ HỮU TRÁC (1720 - 1791)
quê ở làng Liêu Xá, huyện Đường Hào, Hải Dương...(nay là huyện Mỹ Văn,
Hưng Yên) nhưng ông về quê mẹ là làng Tình Diệm, huyện Hương Sơn, Hà
Tĩnh sinh sống bằng nghề bốc thuốc ngay từ khi còn trẻ. Ông lấy hiệu là
Lãn Ông tức ông già lười.
Tuy
nhiên, ông chỉ lười công danh, lười đua chen ở chốn quan trường còn sự
nghiệp y học thì ông rất chăm chỉ nghiên cứu và trở thành danh y bậc
nhất thời bấy giờ. Ông có bộ sách y học đồ sộ Hải Thượng y tông tâm lĩnh
gồm 65 quyển đúc kết kinh nghiệm 40 năm bốc thuốc chữa bệnh cứu người,
một bộ sách y học lớn nhất từ trước tới nay.
.... Cũng
vì tiếng tăm của ông vang dội đến tận Kinh đô mà năm 1781 chúa Trịnh
Sâm triệu ông ra Thăng Long để chữa bệnh cho Thế tử Trịnh Cán. Ông đã
ghi chép lại toàn bộ
chuyến đi này trong tác phẩm Thượng Kinh ký sự (Ký sự lên Kinh). Đây là
một tác phẩm văn chương đặc sắc, đề cập đến đời sống sinh hoạt của tầng
lớp vua chúa, quan lại và thị dân ở chốn Kinh thành vào cuối thế kỷ
XVIII.
Trong
chuyến lên Kinh lần này, Lê Hữu Trác tình cờ gặp lại người tình xưa,
trong một trường hợp rất đặc biệt. Nguyên do là, khi còn nhỏ ở nhà, Lê
Hữu Trác đã được bố mẹ hỏi cho một cô gái con nhà quan làm vợ. Các thủ
tục dạm hỏi đã hoàn tất, chỉ chờ ngày cưới.
Nhưng sau đó do gặp trắc trở, ông từ hôn rồi vào quê mẹ ở Hương Sơn (Hà Tĩnh)
sinh sống.
Cô
gái đó sau này không lấy ai nữa, vì cho rằng mình đã có nơi gá nghĩa
rồi. Cô ở nhà chăm sóc cha mẹ. Khi cha mẹ mất, cô gửi thân vào chốn cửa
thiền. Hơn 40 năm sau, bây giờ cô gái năm xưa đã trở thành một nhà sư
già. Bà đi khuyến giáo thập phương để về đúc chuông chùa làng và tình cờ
gặp ông trong một nhà trọ ở Kinh thành. Chuyện như sau: “Một
ngày kia, có hai lão ni đến chỗ tôi ngụ, nói rằng: chùa Huê Cầu đúc
chuông lớn, công quả chưa thành, chúng tôi đến đây khuyến hoá”. Thế rồi
một lão ni tự giới thiệu mình là trụ trì chùa núi An Tử, còn lão ni kia
thì giới thiệu mình là con gái quan tả thừa ty Sơn Nam , quê ở Huê Cầu.
“Tôi nghe nói giật mình như tỉnh giấc mơ”, Lãn Ông viết. Sau đó ông tìm
cách “hỏi nhỏ một tiểu cô trong bọn tòng hành mới biết đây là người cũ
của mình”. Rõ ràng một lão ni tìm đến một quan nhân (lúc này Lãn Ông
đang làm quan thầy thuốc ở trong triều) để khuyến hoá mà lại xưng cái
“lý lịch cá nhân” của mình ra như
thế, phải có lý do gì chứ. Và đúng vậy, chỉ mới nghe qua địa danh Sơn
Nam, Huê Cầu thôi, đã đủ làm cho Lãn Ông choáng váng, “giật mình như
tỉnh giấc mơ”. Chuyện đúc chuông, khuyến hoá chẳng qua là cái cớ để cho
bà có dịp gặp lại ông.
Tưởng
tượng coi, lão ni – người tình cũ của Lãn Ông – đã phải trần tình năn
nỉ, thuyết phục sư bà ra sao để sư bà động lòng chịu cùng xuống núi một
phen. Tuy biết khá rõ rồi, nhưng vốn thận trọng, Lãn Ông mới “trắc
nghiệm” lại lần nữa, vì biết đâu chỉ là một sự tình cờ, ông bèn kể rõ họ
tên quê quán… “Lúc đó chỉ thấy ni cô chùa Huê Cầu mặt đỏ bừng,
vẻ thẹn thùng, bảo sư bà trụ trì rằng : "Thôi, chúng ta đi đi thôi”.
Một lão ni nghiêm trang cẩn mật, tuổi tác già nua mà “mặt đỏ bừng, vẻ
thẹn thùng” rồi phải hối thúc sư bà “đi đi thôi” trong một tâm trạng như
là dỗi hờn thì thật là đáng kinh ngạc. Lãn Ông rất lúng túng, tìm cách
“lưu họ lại không được, mới mang ra một ít hương tiền để cúng” rồi hỏi:
“Hai lão ni trọ tại nơi nào?”. Họ đáp: “Chưa có nơi nào”, rồi vội vàng
từ biệt ra đi. Lãn Ông đâu dễ chịu ngồi yên, ông “vội gọi một tên người
nhà linh lợi bảo đi theo sau họ, mà không cho họ biết…”.
Thế
rồi Lãn Ông nhớ lại
mối tình xưa. Lỗi tại ông. Ông đã nộp đủ lễ vấn danh, lễ nạp thái, vậy
mà rồi vì một lý do riêng, ông hồi cư về Hương Sơn quê mẹ và xa luôn
người vợ sắp cưới của mình để bà phải mỏi mòn trông đợi đến hôm nay mới
bất ngờ gặp lại.
Rồi người thiếu phụ đó ra sao? Lãn Ông có dọ hỏi thì biết bà “thề chung thân ở vậy”.
Nhiều
người đi hỏi cưới, bà cương quyết từ chối. Sau cùng, bà vào chùa tu.
Lãn Ông viết tiếp “Tôi nghe biết vậy thì tâm thần kinh loạn, than rằng:
Vì ta bất cẩn trong việc này. Có thuỷ mà không có chung, khiến cho người
mang hận, mà ta mang tiếng là người bạc bẽo. Ta
bối rối không biết cách nào để gỡ cái mối ra, mới vội vàng đến Huê Cầu
mà tìm hiểu sự việc”. Quả thật, bà đã từ hôn nhiều người chỉ vì lòng bà
chỉ có Lãn Ông thôi. Bà thà đi tu chớ không lấy ai khác nữa!
Bà
nói: “Đã có người hỏi mình làm vợ thì mình (coi như) đã có chồng rồi,
chẳng qua vô phận mà chồng bỏ…”. Trách chi Lãn Ông không tan nát cõi
lòng, “tâm thần kinh loạn”. Để chuộc lỗi mình, ông xin bà cho ông được
coi bà như “cô em gái nhỏ”, bảo dưỡng bà suốt đời từ đây. Vì bà đã đi tu
nên ông đề nghị cất cho bà cái chùa nhỏ, trong một cảnh vườn vằng vẻ
yên tĩnh: “Mùa đông cũng như mùa hè, lạnh ấm đều sẽ do ta lo liệu, một
là để báo ân, hai là để chuộc lỗi…”. Bà cố cầm giọt lệ: “Quan nhân có
hậu tình, còn tôi chẳng gặp chồng, cái thân cô khổ cũng là do số mệnh
vậy, đâu có dám trách ai… Nay tôi được biết tấm lòng tốt này cũng an ủi
cảnh linh lạc vậy”. Và bà đã từ chối. Và Lãn Ông làm thơ. Phải, bởi vì
đâu có thứ thuốc nào sắc ba chén còn bảy phân mà chữa được cái bệnh của
ông bây giờ! Ông viết: “Tôi lấy làm thương tình, mới giải lòng trong một
bài thơ như sau:
Vô tâm sự xuất ngộ nhân đa,
Kim nhật tương khan khổ tự ta.
Nhất tiếu tình đa lưu lãnh lệ,
Song mâu xuân tận kiến hình hoa.
Thử sinh nguyện tác can huynh muội,
Tái thế ứng đồ tốn thất gia.
Ngã bất phụ nhân nhân phụ ngã,
úng nhiên như thứ nại chi hà?”
(nguyên văn chữ Hán)
Mà Ngô Tất Tố đã chuyển dịch:
Vô tâm nên nỗi luỵ người ta
Trông mặt nhau đây luống xót xa
Gượng cười khôn giấu đôi hàng lệ
Tóc bạc che mờ nửa mặt hoa
Kiếp này hãy kết làm huynh muội
Kiếp khác xin hoàn nghĩa thất gia
Dở dang, dang dở biết ru mà?
Cảm động vì bài thơ “giải lòng” đó mà bà đã tha thứ cho ông. Lãn Ông viết: “Từ đó thời thường qua lại hỏi thăm nhau”.
Chuyện rồi kết thúc ra sao?Tuổi
hạc ngày càng cao, bà chỉ xin ông mua gỗ ở Nghệ An đóng cho bà một cổ
quan tài. Vâng, phải đúng gỗ ở Nghệ An bà mới chịu, vì đây là vùng Hương
Sơn quê mẹ Lãn Ông (Lãn Ông quê gốc Hải Dương, nhưng sống và thành danh
ở Hương Sơn). Có lẽ bà nghĩ lúc sống đã không được nên duyên vợ chồng
thì lúc chết ít ra cũng được âu yếm nằm trong một cổ quan tài do ông
đóng cho bà từ thứ gỗ của quê hương ông."
Đó, chuyện
tình của Lãn Ông, “Ông Làm Biếng” làng Hải Thượng, một chuyện tình thủy
chung, nhân hậu của một thầy thuốc, ông Tổ của ngành Y, làm ta thấy càng
gần gũi với
ông hơn, càng quý trọng ông hơn.
ST
